భారతీయ ఆధ్యాత్మిక చరిత్రలో కఠోపనిషత్తు ఒక మణిహారంలాంటిది. ఇందులో దాగి ఉన్న సత్యం, జ్ఞాన మార్గాన్ని అన్వేషించే ప్రతి ఒక్కరికీ మార్గదర్శనం చేస్తుంది. ఈ ఉపనిషత్తులో అత్యంత అజరామరమైన పాత్ర నచికేతుడు. మృత్యుదేవతైన యముడితోనే ముఖాముఖి తలపడి, భయానకమైన మృత్యు రహస్యాన్ని సైతం ఛేదించిన ఆ ధైర్యవంతుడైన బాలుడి కథ, కేవలం ఒక కథ కాదు, నిజమైన జ్ఞానం యొక్క శక్తిని తెలియజేసే సత్యం. మృత్యువును జయించిన ఆ జ్ఞాని కథా సారాంశాన్ని తెలుసుకుందాం.
కఠోపనిషత్తులో నచికేతుడు: మృత్యువును జయించిన జ్ఞాని నచికేతుడి కథ అతని తండ్రి ఉద్దాలకుడు (వజశ్రవసుడు) నిర్వహించిన విశ్వజిత్ యాగానికి సంబంధించినది. ఈ యాగంలో తండ్రి తనకున్న సమస్త ధనాన్ని దానం చేయాలి. అయితే ఉద్దాలకుడు కేవలం బలహీనమైన పాలివ్వలేని ముసలి ఆవులను మాత్రమే దానం చేయడం నచికేతుడు చూశాడు. అటువంటి నిరుపయోగమైన దానం పాపకార్యం అవుతుందని గ్రహించిన నచికేతుడు తండ్రిని కోపంతో కానీ వినయంగా “నన్ను ఎవరికి దానం చేస్తావు?” అని పదే పదే అడిగాడు. తీవ్రమైన కోపంతో ఉన్న తండ్రి చివరికి “నిన్ను మృత్యువుకి (యముడికి) దానం చేస్తాను!” అని శపించకుండానే పలికాడు. తండ్రి మాటను నిలబెట్టడానికి నచికేతుడు వెంటనే యమలోకానికి బయలుదేరాడు.
యమలోకం చేరుకున్న నచికేతుడు, యముడు అక్కడ లేకపోవడం వల్ల మూడు రోజులు అన్నపానీయాలు లేకుండా వేచి ఉన్నాడు. తిరిగి వచ్చిన యముడు, అతిథిని ఆకలితో ఉంచినందుకు పశ్చాత్తాపపడి నచికేతుడికి మూడు వరాలు ఇస్తాడు. నచికేతుడు కోరిన మూడు వరాలు ఇవి. మొదటి వరం, తండ్రి కోపం చల్లారి, తనను నవ్వుతూ అంగీకరించాలి. రెండవ వరం స్వర్గాన్ని ప్రసాదించే అగ్ని రహస్యాన్ని ఉపదేశించాలి. (దీనినే నచికేతాగ్ని అంటారు) మూడవ వరం (అతి ముఖ్యమైనది) మరణం తరువాత ఏమి జరుగుతుంది? మనిషి చనిపోయిన తర్వాత ఆత్మ ఉంటుందా, ఉండదా అనే అజరామరమైన రహస్యాన్ని ఉపదేశించాలి.
మూడో వరం కు ఆలోచించిన యముడు: మొదటి రెండు వరాలను యముడు సులభంగా ఇచ్చినా మూడవ వరం ఇవ్వడానికి నిరాకరించాడు. మృత్యు రహస్యం అత్యంత క్లిష్టమైనది, దేవతలకు కూడా అంతుచిక్కనిదని చెప్పి, దానికి బదులుగా అపారమైన ధనం, రాజ్యాలు, దీర్ఘాయుష్షు వంటి వాటిని ఇస్తానని ప్రలోభపెట్టాడు. కానీ నచికేతుడు ఇవేవీ శాశ్వతం కాదని గ్రహించి, ఆ ప్రలోభాలన్నింటినీ తిరస్కరించి, జ్ఞానాన్ని మాత్రమే కోరుకున్నాడు. నచికేతుడి స్థిర చిత్తానికి, జ్ఞాన తృష్ణకు మెచ్చిన యముడు చివరికి అతనికి ఆత్మ, పరమాత్మ, బ్రహ్మం యొక్క గొప్ప రహస్యాన్ని ఉపదేశించాడు. ఆత్మ నిత్యమైనదని, అది పుట్టుక, చావు లేనిదని తెలుసుకుని, నచికేతుడు మృత్యువును జయించిన జ్ఞానిగా చరిత్రలో నిలిచాడు.
నచికేతుడి కథ మనకు నేర్పే పాఠం ఒకటే, ఈ ప్రపంచంలో ఏదీ శాశ్వతం కాదు. అసలైన జ్ఞానం ధైర్యం, మరియు నిస్వార్థ అన్వేషణ ద్వారా మాత్రమే మనం మృత్యువు యొక్క భయాన్ని అధిగమించి అజరామరమైన ఆత్మ సత్యాన్ని అర్థం చేసుకోగలం.
నచికేతుడి పట్టుదల మరియు అచంచలమైన జ్ఞాన తృష్ణను అన్వేషించడం ద్వారా, ప్రతి ఒక్కరూ జీవితం యొక్క అంతిమ లక్ష్యం మరియు ఉనికి యొక్క వాస్తవికతను అర్థం చేసుకోవచ్చు.
